تهران؛ زندگی در اتاق گاز

شهر تهران پنج‌شنبه با شدت یافتن آلودگی به اتاق گاز تبدیل شد. همزمان با انتشار آلاینده ذرات معلق با قطر کوچک‌تر از ۵/ ۲میکرون در آسمان تهران طی ۱۰روز گذشته، به تدریج بر شدت آلودگی گوگردی نیز افزوده شد؛ به‌طوری‌که شاخص کیفیت هوا به لحاظ آلاینده گازی دی‌اکسید گوگرد (SO2) در پنج‌شنبه‌ای که گذشت سه‌رقمی شد و به ۱۰۱واحد رسید.

همزمان با تشدید آلودگی هوا به واسطه حبس آلاینده ریزذرات معلق خروجی از اگزوز خودروها در لایه‌های پایینی جو، طی چند روز اخیر به تدریج بر میزان غلظت آلاینده گازی دی‌اکسید گوگرد نیز افزوده شد. «دنیای‌اقتصاد» هشت روز پیش هشدار وخامت وضعیت هوا ناشی از آلاینده ثانویه‌ای را که این روزها در کنار ذرات معلق در آسمان جولان می‌دهد، با انتشار گزارشی موسوم به «بازگشت مازوت به تهران» داده بود. این گزارش بلافاصله پس از شروع روند افزایش شاخص کیفیت هوای مربوط به انتشارSO2 منتشر شد؛ یعنی زمانی که این شاخص از ۳۰واحد فراتر رفت. اما اوضاع به سرعت بدتر شد، طوری‌که شاخص آلودگی گوگردی در هوای تهران سه‌شنبه هفته گذشته (۲۲آذرماه) به ۶۴ رسید و پس از آن هم در روزهای چهارشنبه تا جمعه به ترتیب ۷۶، ۱۰۱ و ۶۹ ثبت شد. به این ترتیب پنج‌شنبه‌ای که گذشت غلظت آلاینده گازی SO2 در هوا رکورد ویژه‌ای ثبت کرد که نه تنها از ابتدای دهه۹۰ بلکه حتی پیش از آن (از دههت۸۰ که شاخص کیفیت هوا سنجش و ثبت می‌شود) سابقه نداشته است.

مقدار ۱۰۱ برای شاخص مربوط به آلایندهSO2 حکایت از آن دارد که هوای تهران پنج‌شنبه هفته گذشته نه فقط به خاطر غلظت بالای ذرات معلق، بلکه به دلیل انتشار گاز سنگین، بی‌رنگ و بی‌بو اما سمی دی‌اکسید گوگرد (SO2) به یک اتاق گاز بزرگ تبدیل شده بود و شهروندان چاره‌ای به جز تنفس در این هوای سنگین و پرآلوده نداشتند. منشأ انتشار این آلاینده در هوا احتراق سوخت‌های مایع اعم از نفت‌کوره یا همان مازوت و نیز گازوئیل با استاندارد پایین‌تر از یورو ۴است. در نیمه گرم سال با توجه به حجم پایین گاز مصرفی در کشور، عمده صنایع و نیروگاه‌ها از گاز به‌عنوان سوخت اصلی استفاده می‌کنند که چنین عارضه‌ای به دنبال ندارد. اما در سال‌های اخیر تقریبا هر سال همزمان با فرارسیدن روزهای سرد، به‌دلیل افزایش مصارف خانگی و تجاری گاز، صنایع دچار کمبود و ناگزیر می‌شوند به استفاده از سوخت جایگزین یعنی سوخت‌های مایع از قبیل مازوت و گازوئیل روی بیاورند.

گوگردی که در ترکیبات مازوت و گازوئیل غیراستاندارد با غلظت بالا وجود دارد، پس از احتراق با اکسیژن واکنش نشان می‌دهد و گاز سمی و آلاینده «دی‌اکسید گوگرد(SO2)» را تولید و منتشر می‌کند. افزایش شاخص کیفیت هوا به لحاظ غلظت دی‌اکسید گوگرد نشان آشکاری از مصرف مازوت و در بهترین حالت گازوئیل فاقد استاندارد یورو 4 توسط برخی صنایع مستقر در مناطق جنوبی پایتخت و نیز برخی نیروگاه‌های برق در خارج از پایتخت است. البته در اینکه نیروگاه‌های داخل شهر تهران برابر قانون از مازوت‌سوزی منع شده و به آن پایبند هستند، تردیدی وجود ندارد؛ اما به نظر می‌رسد مازوت‌سوزی در صنایع بزرگ و برخی نیروگاه‌های واقع در خارج از حریم استان تهران زمینه‌ساز افزایش تولید و انتشار گاز دی‌اکسید گوگرد در هوا شده و این آلاینده‌ها به تدریج همراه جریان هوا وارد استان تهران نیز شده است. طی دو هفته گذشته نیز برخی از فعالان بخش صنعت از دریافت هشدارهایی مبنی بر قطع و نوبت‌بندی گاز خبر دادند که به نظر می‌رسد این هشدارها جدی بوده و اثر استفاده از سوخت جایگزین گاز بلافاصله در کیفیت هوای تهران رصد شده است. شدت آلودگی هوا در تهران در وهله اول ناشی از ذرات معلق و پس از آن دی‌اکسید گوگرد به حدی بود که کلاس‌های مدارس امروز، شنبه نیز غیرحضوری تشکیل شد.

رکوردهای خطرناک آلودگی در پایتخت

 با رسیدن شاخص کیفیت هوای روزانهSO2 در شهر تهران به رکورد ۱۰۱واحدی و ناسالم شدن هوا به لحاظ این آلاینده برای تهرانی‌ها در روز پنج‌شنبه، مصرف سوخت‌های مایع پرآلوده امری محرز و غیرقابل انکار است و با این وصف به نظر می‌رسد آلودگی هوای پایتخت در حال دوپینگ است. اما آلودگی هوای پایتخت امسال واجد سه رکورد خطرناک بوده که فقط یکی از آنها پنج‌شنبه آلوده به SO2 با بالاترین شاخص از زمان محاسبه آن در دهه۸۰ تاکنون است. پیش از این رکورد آلوده‌ترین روز پایتخت به گاز سمی دی‌اکسید گوگرد متعلق به اول آبان۱۴۰۰ بود که این شاخص تا ۸۴ افزایش یافت. آذرماه سال۹۹ نیز غلظت بالای اکسیدهای گوگرد در هوای تهران مشهود بود؛ اما شاخص مربوط به‌طور میانگین حول و حوش ۵۰ تا ۶۰ واحد در نوسان بود.

افزون بر این، دومین رکورد خطرناک آلودگی هوا در سال جاری مربوط به پشت سر گذاشتن کثیف‌ترین پاییز بیش از یک دهه گذشته توسط پایتخت‌نشین‌ها است. در فاصله سالب۹۰ تاکنون، در ۸۵ روز سپری‌شده از آذرماه (یک‌مهر تا ۲۵آذر) رکورد کثیف‌ترین هوا متعلق به پاییز۱۴۰۱ است. امسال در ۸۵ روز سپری‌شده از پاییز (تا دیروز) تعداد روزهای ناسالم برای همه و بدتر از آن در گزارش‌های رسمی شاخص کیفیت هوای پایتخت هشت روز بود که از این تعداد هفت روز قرمز (ناسالم برای همه با شاخص بین ۱۵۱ تا ۲۰۰) و یک روز بسیار ناسالم با نماد رنگی بنفش (شاخص ۲۰۱ تا ۳۰۰) بوده است. این در حالی است که در سال۱۴۰۰ تعداد روزهای وضعیت قرمز در این مدت پنج روز بوده و هیچ روز بنفش یا بدتر از آن نیز ثبت نشده است. در پاییز سال۹۹ نیز تعداد روزهای ناسالم برای همه و بدتر «صفر» بوده که این موضوع البته با شرایط جوی سال مذکور بی‌ارتباط نیست. همچنین در سال۹۸ کیفیت هوا طی سه روز ناسالم برای همه وضعیت قرمز بود. در بین سال‌های دیگر دهه۹۰ همه مدت‌های مشابه ۸۵روز سپری‌شده از پاییز امسال وضعیت به مراتب بهتری از نظر آلودگی هوا برای همه شهروندان وجود داشته‌ و حتی در سال‌های ۹۰، ۹۵ و ۹۷ هیچ روزی با شاخص کیفیت هوای بیش از ۱۵۱ ثبت نشده است.

در نهایت سومین رکورد خطرناک آلودگی هوا در سال جاری از مقایسه ۲۷۰روز نخست امسال تا آخر هفته گذشته در مقایسه با مدت مشابه در سال‌های ۹۰ به بعد به‌دست می‌آید. در روزهای سپری‌شده از سال۱۴۰۱ تا جمعه گذشته ۱۵روز قرمز (ناسالم برای همه)، دو روز بنفش (بسیار ناسالم) و دو روز قهوه‌ای (خطرناک) سپری شده است. به این ترتیب در مدت مورد بررسی، امسال تهرانی‌ها ۱۹روز هوای سمی با شاخص قرمز و فراتر از آن را پشت سر گذاشته‌اند؛ ضمن اینکه امسال رکورد آلودگی هوا با توجه به افزایش شاخص تا بالاترین حد ممکن یعنی خطرناک با نماد رنگی قهوه‌ای شکسته شد که یک رخداد بی‌سابقه بود. اما در کل ایام سال گذشته فقط شش روز قرمز سپری شد و در سال۹۹ نیز در مدت مورد مقایسه تعداد روزهای ناسالم برای همه ۱۶روز بود، بدون اینکه هیچ روزی با شاخص بالاتر از این محدوده ثبت شده باشد. همچنین در فاصله سال۹۰ تاکنون فقط در همان سال ابتدایی مورد مقایسه روز بسیار ناسالم (بنفش) ثبت شده است.

اما چرا وضع موجود آلودگی هوا تا این حد بغرنج است. هرچند عوامل بسیاری بر کیفیت هوا اثرگذار است که برخی از آنها مثل شرایط جوی (میزان باد و باران) از کنترل عوامل انسانی خارج است، اما فرمان کنترل موضوعات دیگری در اختیار سیاستگذاران و تصمیم‌سازان قرار دارد که تجربه نشان داده است اگر از آن به شکل بهینه استفاده کنند، می‌توان به بهبود کیفیت هوا امیدوار بود. به‌عنوان مثال ردپای تحریم در آلودگی هوای تهران را از آنجا می‌توان تشخیص داد که در سال97 یعنی در ایامی که برجام به نتیجه رسیده بود و دسترسی به امکانات مالی و تجهیزاتی افزایش پیدا کرده بود، شدت آلودگی هوا نیز کاهش پیدا کرد. در آن مقطع زمانی تفاهم‌هایی برای توسعه حمل‌ونقل پاک منعقد شد و برخی از آنها نیز به نتیجه رسید. اهتمام به استفاده از فیلتر دوده در خودروهای سنگین یکی از اقداماتی بود که در آن مقطع زمانی به نتیجه رسید و نتیجه آن ثبت هفت روز پاک در سال97 آن هم بدون ثبت حتی یک روز ناسالم برای همه بود که این سال را در کل دهه گذشته به لحاظ حداقل آلودگی شاخص کرده است. اما در سال‌های اخیر با خروج آمریکا از برجام مباحث تامین مالی پروژه‌های مرتبط با کیفیت هوا مثل ارتقای حمل‌ونقل پاک دچار اختلال شد و حتی در واردات برخی تجهیزات از کشورهای دیگر نیز مشکلات متعددی پیش آمد. این موارد در کنار کسری منابع برای واردات یا تولید تجهیزات مورد نیاز سبب شده است در نبود حمل‌ونقل عمومی پاک و سریع‌السیر به حد کفایت در تهران، اکنون با شدت آلودگی کم‌سابقه روبه‌رو باشیم. در بعد کلان رفع تحریم‌ها می‌توانست به افزایش سرمایه‌گذاری در حوزه توسعه میادین و زیرساخت‌های گازی بینجامد و از کمبود گاز با وجود بهره‌مندی ایران از ذخایر گازی بالا پیشگیری کند. به این ترتیب تحریم‌ها را می‌توان به یکی از موتور پمپ‌هایی که به تشدید آلودگی منجر شد، تشبیه کرد.

افزون بر این، موتور پمپ دوم تنزل شدید کیفیت هوا را باید در مدل نقش‌آفرین سیاستگذاران در حوزه‌های مستقیم و غیرمستقیم مرتبط با آلودگی هوا و ترافیک رهگیری کرد. اقدامی که بدون اختصاص کمترین منابع و مستقل از تحریم‌ها می‌شد به نفع بهبود کیفیت هوا در هفته‌ای که گذشت، انجام داد اما از آن غفلت شد، اعمال دورکاری صددرصدی به جز مشاغلی که حضور آنها در محل کار ضرورت دارد بود که می‌توانست به میزان موثری از حجم ترافیک بکاهد. با اعمال دورکاری با ضریب بالا حتی زمینه اجرای شبانه‌روزی طرح ترافیک در محدوده مرکزی شهر یا حتی اجرای طرح زوج و فرد از در منازل فراهم می‌شد و به این ترتیب خودروهای بسیاری در پارکینگ‌ها متوقف می‌شد؛ موضوعی که اثر قطعی آن به شکل کاهش انتشار آلاینده‌ها در هوا قابل رهگیری بود. درصورتی‌که کمیته اضطرار تصمیم به اعمال دورکاری می‌گرفت، آثار مثبت آن به شکل کاهش تدریجی انباشت آلاینده‌ها در هوا به سرعت منعکس و شاید بخش عمده ضعف‌ها و کمبودها که وضعیت هوای تهران را به درجه اضطرار رسانده، جبران می‌شد. اما در نبود این تصمیم هفته‌ای که قرار بود با غیرحضوری شدن مدارس با بهبود تدریجی کیفیت سپری شود، به ثبت رکورد آلودگی گوگردی در پایان هفته انجامید. درصورتی‌که تصمیم‌سازان با اجرای یک هفته‌ای دورکاری و اعمال محدودیت‌های ترافیکی زمینه تخلیه انباشت آلایندگی را فراهم کنند، مشکل پایتخت‌نشین‌ها فارغ از وزیدن یا نوزیدن باد، حل می‌شود. اما باید دید دولتمردان واکنش مقتضی را نسبت به این پیشنهاد نشان می‌دهند؟ رئیس‌جمهوری نیز عصر چهارشنبه در جلسه شورای عالی محیط زیست با تاکید بر ضرورت اجرای کامل قانون مقابله با آلودگی هوا گفت: کوتاهی در اجرای قانون از هیچ دستگاهی پذیرفتنی نیست و دستگاه‌ها باید در این زمینه پاسخگو باشند.

آیت‌الله سیدابراهیم رئیسی در این زمینه افزود: دستگاه‌ها اگر در اجرا هم به این نتیجه رسیدند که بخشی از قانون به هر دلیل قابل اجرا نیست، باید جمع‌بندی خود را به قانون‌گذار اعلام و موضوع را برای مردم نیز تشریح کنند.