مکانی رازآلود و بزرگترین تکیه تاریخی تهران، از شکوه تا فراموشی

بنای عظیم تکیه دولت

نمادی از تهران دوره ناصرالدین شاه
تکیه دولت یکی از نماد‌های تهران عصر ناصری، درحدود سال ۱۲۵۹ خورشیدی، در همسایگی کاخ گلستان تاسیس شد. این بنای بسیار عظیم از ۸ فرسخی تهران قابل رویت بود و گنجایش ۲۰هزار نفر را داشت. تکیه همایونی مکانی برای برگذاری و تماشای تعزیه، سرگرمی پادشاهان قاجاری و مهمان‌های خارجی‌شان و حتی چشم و هم چشمی رجال دولتی و درباریان بود. این بنای عظیم بزرگترین و اولین آمفی‌تئاتر ایران شناخته شده که تاثیر وجودش بر روی تعزیه و نمایش‌‌های ایرانی غیر قابل انکارست و با توجه به عمر کوتاهش شاهد اتفاقات زیادی بوده از نگهداری جسد شاه شهید و مظفرالدین شاه تا رای به انقراض سلسله‌ی قاجاری که خودش به تکیه دولت جان داده بود.

نقش ناصرالدین شاه در احداث تکیه

ناصرالدین شاه و تجدد در دربار
ناصرالدین شاه از پادشاهان تجددخواه دوران قاجار بود که اسباب تجدد را حتی‌الامکان در بستر دربار فراهم می‌کرد. نیم قرن بر تخت سلطنت جلوس کرد و عاشق هنر بود. گاهی شعر می‌سرود و گاهی نقاشی می‌کرد و شاید از اولین عکاسان ایران نیز باشد. همچون سایر پادشاهان قاجار، مذهبی بود و معتقد. با روی کار آمدن صفویه و رسمی شدن مذهب شیعه در ایران، سبک تازه‌ای از عزاداری به نام روضه‌خوانی و نوعی نمایش با اشعار و متون مرتبط با واقعه کربلا با ایجاد تکیه‌ها، حسینیه‌ها و موقوفات به وجود آمد. این مراسم در دوران قاجار نیز با شدت بیشتری دنبال می‌شد. در این دوران مردم سعی می‌کردند با ساخت تکیه‌های عزاداری و وقف آن، اجر دنیوی و اخروی را نصیب خود کنند.

دستور ساخت و معماری تکیه
تکیه دولت به دستور ناصرالدین شاه ساخته شد. این ساختمان در جنوب کاخ گلستان و محدوده‌ای به وسعت حدود ۲۸۵۰ متر با سفارش شاه به دوستعلی خان معیرالممالک که در آن زمان رئیس اداره سلطنتی بود در بازه زمانی حدودا پنج ساله بین ۱۲۴۵ تا ۱۲۵۰ شمسی و تقریبا همزمان با شمس‌العماره ساخته شد. از معمار این بنا به طور دقیقی اطلاع در دسترس نیست ولی در بعضی منابع به استاد حسینعلی مهرین و در برخی دیگر به استاد شیر جعفر اشاره شده است.

ویژگی‌های معماری تکیه دولت

فضای روباز و طراحی نوآورانه
شاید جالب باشد بدانید که فضای تکیه به صورت روباز بوده. مادام سرنا در سفرنامه خود که در سال ۱۸۸۳ در پاریس به چاپ رسید می‌نویسد: این بنای ناتمام که سقف و بام ندارد با هزینه زیادی ساخته شد. معمار ایرانی که هدفش این بود که تا می‌تواند جمعیت زیادی را در داخل آن جای دهد از سقف درست کردن به روی بنا عاجز بود. یکی از وزیران شاه به فکرش رسید سقف را با چادر بپوشانند و پس از هربار تعزیه این چادر را بردارند که این ابتکار مورد علاقه شاه بود.

ساختار و ورودی‌های تکیه
ساختمان عظیم تکیه، سه راه ورودی داشته. جعفر شهری در کتاب طهران قدیم درباره این بنا می‌نویسد: دو راه از روبروی بازار مخصوص آقایان بوده و درب ورودی شمس‌العماره که در خیابان ناصریه آن زمان مخصوص ورود خانم‌ها بوده است. درب دیگری نیز مخصوص شاه و درباریان بوده که از داخل اندرون کاخ گلستان به فضای شاه‌نشین راه داشته است.

روشنایی و تجهیزات داخلی
بیش از ۵۰۰۰ شمع و چراغ برای روشنایی تکیه استفاده می‌شده و برای روشنایی صحن و سکوی تکیه از چهار چراغ گاز استفاده می‌شده و به جای حباب از چهار چتر برای پخش نور استفاده می‌شده است. در سال ۱۲۶۴ شمسی اولین مولد برق توسط محمدحسین امین‌الضرب وارد کشور شد و پس از دو سال تکیه دولت را روشن کرد. تماشاچیان تکیه دولت از خواص تا عوام بودند. مردم عادی در صحن پایین می‌نشستند دور تا دور سکوی سنگی. اصولا تکیه دولت فضایی برای حضور خانواده‌های بود. فرقی هم بین عوام و خواص نداشت و همه در مراسم‌های برگزار شده در این بنا حضور می‌یافتند.

رویدادهای مهم در تکیه دولت

نگهداری اجساد شاهان قاجار
ظاهرا برای ناصرالدین شاه این تشکیلات از تکیه دولت وتعزیه تا عزاداری، بهانه‌ای بیش برای خوشگذرانی‌هایش نبود. در ۱۲ اردیبهشت ماه ۱۲۷۵ خورشیدی ناصرالدین شاه قاجار توسط میرزا رضا کرمانی ترور شد. جسد شاه در قسمت شاه‌نشین تکیه دولت به مدت یک سال در قبری موقت قرار گرفت.

مظفرالدین شاه و نگهداری جسد در تکیه
مظفرالدین شاه نیز پس از ده سال زمامداری به علت بیماری فوت می‌شود و جسد او نیز به مانند پدر در تکیه دولت نگهداری شد. شاه وصیت کرده بوده که جسدش در عتبات دفن شود اما به دلیل سرمای هوا به صورت موقت در تکیه ماندنی شد.

افول و تخریب تکیه

بی‌توجهی به تکیه در دوران محمدعلی شاه و احمد شاه
در دوران حکومت محمدعلی شاه و احمد شاه به تکیه بی‌توجهی می‌شود و این دوره زمان افول تکیه همایونی دولت است.

پایان دوران قاجار و تخریب تکیه در دوران پهلوی
تا زمان روی کار آمدن رضا شاه و پایان دوران قاجار که بنای بزرگ و پیر شهر میزبان مجلس موسسان می‌شود. سال ۱۳۲۰ در دوران جنگ جهانی دوم، ایران اشغال و محمدرضا شاه به جای پدر به تخت سلطنت می‌نشیند. تکیه که آن روزها متروک شده بود، تخریب می‌شود! به این ترتیب تکیه دولت بزرگ که تا آن روز چیزی حدود هفت دهه خاطرات مردم پایتخت را دل داشت با خاک یکسان و بخشی از محدوده خود را به بانک ملی شعبه سبزه‌میدان داد. در واقع یکی از زخم‌هایی که دیگر التیام پیدا نخواهد کرد همین تخریب تکیه دولت است.

پایانی بر یک دوران

خاطرات و میراث تکیه دولت داستانی که روایت شد، خوانشی بود از قسمت دوم «رادیو نیست» که به ماجراهای تکیه قدیمی تهران پرداخته بود. این مطلب به صورت سریالی منتشر خواهد شد و در ادامه به سراغ مکان‌هایی خواهیم رفت که از دیده‌ها محو شدند اما در دل‌ها جاویدانند.