ترک سالانه یک استادیوم آزادی از کشور به قصد مهاجرت!

زهرا علی‌پور- داستان مهاجرت ایرانیان اگرچه در نیم‌قرن گذشته خبرساز بوده اما در دو دهه گذشته و در هر رخداد سیاسی، اقتصادی و اجتماعی بیش از پیش برجسته شده و به سرخط اخبار هم رسیده است. در همین روزهای پرالتهاب انتهای تابستان و پاییز امسال هم بار دیگر این موضوع خبرساز و رسما اعلام شده که میزان فروش خانه‌های مناطق بالاشهر تهران شاهد رشد غیرمنطقی بوده است.

چرا به گزارش‌های آماری نیاز داریم؟

یک بار دیگر به فضاسازی و آمار مختلف از مهاجرت ایرانیان بپردازیم؛ آماری که حتی بارها از زبان برخی مسوولان و کارشناسان هم به‌اشتباه و غیردقیق بیان شده است. عادت به بیان گزاره‌های کلی و بدون استناد شاید «همان ناخودآگاه تاریخی است که از طریق زبان در اعمال انسان‌ها ریشه دوانیده شده است». ناخودآگاهی که از اشتیاق به بازنشر گزاره‌های کلی و بدون منبع و نادقیق تبدیل به میلی اجتماعی می‌شود. در این حالت لزوم بررسی و عادت به پرسیدن از چرایی و «از کجا چنین می‌گویی؟» را به شکل پسینی از اولویت خارج کرده است.

از این منظر می‌توان به این گزاره اندیشید که گزارش‌های کمی و در دسترس ‌عموم، برای تغییر در صورت‌بندی دانایی در یک جامعه تاحدودی مفید باشند یا دست‌کم در این مسیر حرکت کنند. اگر تمایل جمعی و ناخودآگاهی را که به تعریف فوکو از «اپیتسمه» (Episteme) - مجموعه قواعد نانوشته حاکم بر گفتار و نوشتار در هر دوره تاریخی- نزدیک است در اینجا بپذیریم، باید گفت که چنین گزارش‌هایی می‌توانند صدایی متفاوت و حداقلی در جامعه ایجاد کنند.

در چنین وضعیتی صدای گزاره‌های دقیق یا دست‌کم تلاش برای بیان حقیقت با اعداد یا عبارت‌های روشن و شواهدمحور، معرفتی خلاف رویه حاکم است. رویه‌ای که می‌تواند با همراهی گسترده‌تر به امری وحدت‌بخش تبدیل شود. وحدتی که شاید به کنشی رفتاری برای تغییر ذائقه عمومی مردم جامعه یا در مقابل اپیتسمه تعریف شود! از این منظر شاید بتوان گفت که انتشار سالنامه مهاجرتی ایران ۱۴۰۱ یکی از تلاش‌هایی است که برای عادت به تولید و شنیده‌شدن گزارش‌های کمی و شواهدمحور می‌کوشد. تلاشی که می‌تواند مورد سوال قرار گیرد و از منبع و چرایی گزاره‌ها در آن پرسید و به پاسخ رسید. در ادامه بخشی از مهم‌ترین اطلاعات این گزارش آورده شده است. 

میل به مهاجرت از کجا می‌آید؟ 

در روزهای پایانی هفته گذشته سالنامه مهاجرتی ایران ۱۴۰۱ به عنوان تنها سند مهاجرتی کشور از سوی رصدخانه مهاجرت ایران منتشر شد که اطلاعات تازه‌ای درباره دلایل میل به مهاجرت ایرانیان و همچنین آمار و ارقام مرتبط در این زمینه دارد. علاوه‌براین مهم‌ترین تفاوت‌های این نسخه نسبت به سالنامه‌های پیشین در اضافه‌شدن بخش‌های «مهاجرت کسب‌وکار»، «مهاجرت کادر درمان»، «مهاجرت‌های اقلیمی» است. «بهرام صلواتی» مدیر این رصدخانه در نشست رونمایی این کتاب گفت: «سالانه ۶۵۰۰۰ نفر از ایران مهاجرت می‌کنند و شیوه حکمرانی و مملکت‌داری، بی‌ثباتی اقتصادی، شرایط تحریم ایران و نوسان قیمت ارز، تورم از جمله عوامل مهم تاثیرگذار بر میل به مهاجرت بیش از ۸۰۰۰ ایرانی شرکت‌کننده در پیمایش‌های بررسی میل و تصمیم به مهاجرت است». اما نتایج این کتاب مهاجرتی چه می‌گوید؟ 

جایگاه ۱۵۰ ایران در شاخص ادراک فساد و رتبه ۱۴۱ در شاخص صلح جهانی

یکی از بخش‌های نخستین این کتاب جایگاه ایران در برخی از شاخص‌های جهانی منتخب را بررسی کرده که نتایج نشان می‌دهد ایران به جز در شاخص جهانی نوآوری (رتبه 53 جهانی) در بقیه شاخص‌ها وضعیت خوبی ندارد: برای مثال ایران رتبه ۱۴۱ را در شاخص صلح جهانی میان ۱۴۶ کشور، رتبه ۱۰۲ را در قدرت نفوذ گذرنامه میان ۱۱۶ کشور و رتبه ۸۴ در سیستم بهداشت میان ۹۶ کشور جهان را دارد. 

امریکا، کانادا و آلمان سه مقصد اصلی ایرانیان

براساس این کتاب و براساس داده‌های موجود، جمعیت ایرانیان (افراد متولد ایران) در ۲۰ کشور با بیشترین جمعیت ایرانی در جهان حدود ۲ میلیون نفر تخمین زده می‌شود. امریکا، کانادا، آلمان، ترکیه و انگلستان مهم‌ترین کشورهای مقصد مهاجران ایرانی بوده‌اند. در سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۱ به‌طورمتوسط سالانه حدود ۸۶ هزار ویزا یا اجازه اقامت غیر توریستی برای ایرانیان در اروپا، امریکای شمالی و استرالیا، ترکیه و سایر کشورهای OECD صادر شده است. 

مهاجرت سالانه ۶۶هزار دانشجوی ایرانی

 تعداد دانشجویان ایرانی در خارج از کشور طی یک-دو دهه گذشته روند صعودی داشته و از تراز ۱۷ هزار دانشجو در سال ۲۰۰۰ میلادی به تراز ۶۶ هزار دانشجو در سال ۲۰۲۰ رسیده است. همچنین رتبه دانشجو فرستی ایران در بازه زمانی ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۰از رتبه ۲۶ در جهان به رتبه ۱۷ تغییر یافته است. امریکا، آلمان، ترکیه، کانادا و ایتالیا به ترتیب پنج مقصد اصلی دانشجویان ایرانی در دنیا هستند.

دانشجویان ایرانی به کدام کشورها مهاجرت می‌کنند ؟

مناطق اصلی تراکم جمعیت دانشجویان ایرانی شامل امریکای شمالی، اروپای غربی، آسیای جنوب شرقی و اقیانوسیه است. کشور امریکا همواره مقصد اول دانشجویان ایرانی برای تحصیل در خارج از کشور بوده و بعد از امریکا کشور‌های آلمان، ترکیه و کانادا مقاصد محبوب دانشجویان ایرانی به شمار می‌روند. ایجاد محدودیت‌های ویزایی امریکا برای دانشجویان ایرانی طی سال‌های اخیر، ساده‌تربودن دریافت پذیرش در مقاصد بعدی نسبت به امریکا و هزینه پایین‌تر تحصیل در کشورهایی چون ترکیه، آلمان، ایتالیا و کانادا به نسبت امریکا از جمله دلایل گرایش دانشجویان ایرانی برای تحصیل در کشورهای دیگر بوده است. 

بیش از ۲ هزار ویزای استارت‌آپ، کارآفرینی یا خوداشتغالی برای ایرانیان

یکی دیگر از مهم‌ترین روش‌های جذب نیروی انسانی با کیفیت بالا ایجاد شرایط و برنامه‌های مناسب برای کارآفرینان، سرمایه‌گذاران فعال و استارت‌آپ‌ها است. بیش از ۲۵ کشور هم‌اکنون برنامه ویزای استارت‌آپ خود را فعال کرده‌اند. ایرانیان در سه سال اخیر (۲۰۱۹ تا نیمه اول ۲۰۲۲) از دو کشور کانادا و انگلستان بیش از ۲۰۰۰ ویزای استارت‌آپ، کارآفرینی، سرمایه‌گذاری یا خود‌اشتغالی دریافت کرده‌اند. به‌طورکلی برای ایرانیان در ۱۲ سال اخیر سالانه به‌طور متوسط حدود ۱۲ هزار ویزا یا اجازه اقامت موقت و دایم کاری در مقاصد امریکا، کانادا، استرالیا، انگلستان و اتحادیه اروپا صادر شده است.

ایرانیان؛ دهمین ملیت از نظر تعداد یونیکورن‌های تاسیس‌شده در امریکا 

«یونیکورن» اصطلاحی است که در چندسال گذشته بارها درایران مطرح شده و به اخبار عمومی هم راه پیدا کرده است. به عبارتی ساده، کسب‌وکاری که تمامی سهامدارانش خصوصی باشند و بیش از یک میلیارد دلار ارزش داشته باشد، «یونیکورن» خوانده می‌شود. ۶۴ درصد بنیان‌گذاران و هم‌بنیان‌گذاران یونیکورن‌های امریکایی را مهاجران یا فرزندان آنها تشکیل می‌دهند. نتایج این کتاب تازه همچنین می‌گوید که مجموع ارزش ۳۱۹ یونیکورنی که مهاجران در امریکا راه‌اندازی کرده‌اند ۱.۲ تریلیون دلار است که این رقم بیش از ارزش تمام شرکت‌های بورسی بسیاری از کشورها، از جمله آرژانتین، کلمبیا، پرو، پرتغال، ایرلند، روسیه و مکزیک است.

اثر تحریم‌ها بر وجوه ارسالی مهاجران

آمار بین‌المللی جریان‌های ورودی و خروجی وجوه ارسالی مهاجران که توسط بانک جهانی منتشر می‌شود برای ایران از سال ۲۰۱۱ در عدد ۱۳۳۰ میلیون دلار ثابت مانده و پس از آن تغییری را نشان نمی‌دهد؛ ازاین‌رو این داده برای ایران چندان قابل اتکا نیست. با وجود اینکه طبق «مقررات معاملات و تحریم‌های ایران» وضع‌شده توسط مراجع قانونی ایالات متحده امریکا (اعم از رییس‌جمهور و کنگره) و همچنین مقررات برخی از دیگر کشورها، وجوه ارسالی مهاجران به‌طور مستقیم متاثر از تحریم‌ها نبوده و محدودیت مقداری بر آنها اعمال نمی‌شود. اما بسته به شیوه ارسال، ارسال‌کننده و منبع کسب وجوه ارسالی، محدودیت‌هایی بر تراکنش‌های مهاجران قابل اعمال هستند یا اجازه قبلی برای انجام آنها لازم است.

در اغلب موارد، ارسال وجه به صورت مستقیم امکان‌پذیر نبوده و نیازمند موسسات مالی کشورهای واسط است. آنچه بیشتر تراکنش‌های مهاجران ایرانی یا اتباع خارجی داخل ایران را تحت‌تاثیر قرار داده و محدود می‌کند، محدودیت‌ها و تحریم‌های اعمال‌شده بر سیستم بانکی کشور است. در نتیجه در عمل، با عدم دسترسی به سیستم بین‌المللی انتقال پول و عدم فعالیت موسسات مالی خارجی در ایران، تراکنش‌های مهاجران محدود شده و به حداقل می‌رسند. با فرض ادامه تحریم‌ها علیه سیستم بانکی کشور، ایجاد کانال‌های نقل و انتقال وجوه مهاجران کشورهای همسایه با ارز دو کشور، بسترسازی برای شروع فعالیت موسسه‌های مالی تخصصی برای ارسال وجوه مهاجران و تدوین و به‌روزرسانی قوانین و نظارت بر فعالیت‌های حواله‌ای صرافی‌های دیجیتال، زمینه را برای افزایش شفافیت و تخمین بهتر منابع ارسالی از ایران و به ایران فراهم می‌کنند.

 ایرانیان صاحب بیش از ۱۷ هزار خانه در ترکیه

ایرانیان در سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ مجموعا ۱۷ هزار و ۲۴۵ خانه در ترکیه خریداری کرده‌اند و سهم آنها از کل خانه‌های خریداری‌شده توسط اتباع خارجی در ترکیه در این دو سال به ترتیب ۱۷.۴ و ۱۶.۹ درصد بوده است. در سال ۲۰۲۱ میلادی، ۹۳۶ شرکت با شراکت اتباع ایرانی در ترکیه ثبت شده است که نسبت به سال قبل ۲۹ درصد افزایش داشته است. به‌طور کلی در سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ مجموعا ۱۶۶۱ شرکت با مشارکت اتباع ایرانی در ترکیه تاسیس و در کل ۲۲ میلیون و ۱۹۰ هزار ۶۳ دلار برای ثبت شرکت هزینه شده است.

۲۹ هزار ایرانی فعال در کادر درمان امریکا

طبق سرشماری سال ۲۰۱۸ امریکا ۲۹ هزارنفر ایرانی در کل بخش بهداشت و درمان امریکا فعال بوده‌اند که 24 هزار نفر آنها در مشاغل تخصصی و ۵ هزار نفر آنها در مشاغل مراقبتی مشغول به فعالیت بوده‌اند. در میان آنها هشت هزار نفر پزشک و جراح بوده‌اند که ۲۶ درصد فعالان ایرانی در بخش سلامت امریکا را تشکیل می‌دهند.

ایرانیان از نظر تعداد مهاجران فعال در بخش سلامت امریکا در رتبه ۲۴ در میان مهاجران این بخش قرار دارند. همچنین از نظر نسبت پزشکان به فعالان بخش سلامت با ۲۶ درصد در جایگاه پنجم پس از پاکستان، هند، مصر و تایوان قرار دارند.

 افزایش جمعیت مهاجران ایرانی که هرگز برنمی‌گردند!

براساس نتایج پیمایش‌های رصدخانه مهاجرت ایران، شاخص تصمیم به بازگشت در میان مهاجران ایرانی خارج از کشور از سطح ۴۲ درصد در سال ۱۳۹۶ به سطح ۱۴ درصد در سال ۱۴۰۱ افت داشته است. همچنین تصمیم به عدم بازگشت در میان مهاجران ایرانی خارج از کشور از سطح ۱۰ درصد در سال ۱۳۹۶ به سطح ۶۲ درصد در سال ۱۴۰۱ افزایش داشته است. مسائل اقتصادی، شیوه حکمرانی و مملکت‌داری و وضعیت آزادی‌های فردی و اجتماعی از مهم‌ترین دلایل عدم بازگشت مهاجران ایرانی به کشور هستند.

تمایل یک درصد مهاجران ایرانی برای بازگشت به کشور

تحلیل یافته‌های گالوپ از مصاحبه با حدود ۶۴ هزار مهاجر نسل اول بالای ۱۵ سال در حدود ۱۶۰ کشور جهان حاکی از آن است که به‌طور میانگین ۷ درصد از مهاجران تمایل دارند به زادگاه خود برگردند. تمایل به بازگشت در میان مهاجران ایرانی ۱ درصد است که با میانگین جهانی ۷ درصد فاصله قابل‌توجهی دارد.